Бир китобда ушбу жумлаларни ўқиган эдим: «Фалак ва Ер тиним билмай айланар экан, инсонлар ҳолати ҳам енгиллик ва қийинчилик, бойлик ва камбағаллик, саломатлик ва хасталик, хурсандчилик ва маҳзунлик, машаққат ва роҳат орасида айланаверади. Ушбулар оқил кишиларга бир дарс, қалби борларга панду насиҳат, кўзи очиқларга ибратдир. Аммо ақл эгалари тафаккурдан, қалб соҳиблари шуурдан, кўз эгалари ибрат назаридан маҳрум бўлсалар, улар учун кеча ва кундузнинг алмашинуви ҳеч қандай матўлқинно касб этмайди».

Нақадар ибратомуз ва ҳикматли гап. Ҳақиқатан вақтнинг инсон ҳаётидаги ўрни ва аҳамияти жуда улкан. Вақт ҳаётнинг бир лаҳзаси, тансиқ умр ўлчови. Аҳли донишлар вақтни энг қимматбаҳо нарсага тенглашган, бир соат, бир дақиқа вақтларини бекор кетказишса, аза тутишган, бойлигини йўқотган тижоратчидай довдираб қолишган.
Бизлар-чи? Вақтни беҳуда совуришда бизга етадигани йўқ. Қанчалаб қимматли соатларимизни кераксиз валақлашлар, ғийбат-иғво мажлислари, ўйин-кулги, эсноқ-мудроқлар билан ўтказиб юборамиз. Чойхоналарда эртадан-кечгача гап сотишиб ўтирган, бекорчиликдан нарда, қарта ўйнаётган кишилар орамизда йўқ дейсизми? Ишхоналарда қиматли вақтининг қадрига етмай осмонга қараб эснаб ўтирган, машғулот топа олмай бошқотирма ечаётган, компютер ўйинлари билан соатларини совураётган кишилар орамизда йўқ дейсизми? Транспорт ёки ватўлқиндалашган кишимизни соатлаб кутишлар бор, аммо негадир ана шу энди асло қайтиб келмайдиган бебаҳо вақтимизнинг бекор ўтаётганига ачинмайдиган бўлиб кетганмиз? 
Нега ана шундай пайтларда бирор фойдали машғулотни топиб олмаймиз? Нима учун бўш қолсак, китоб, газета-журнал ўқиб, билимимизни оширмаймиз, фикримизни кенгайтирмаймиз? Ёки бирор тилни ўрганиш учун луғат ёд олмаймиз? Ёхуд ўзимизнинг, борлиқнинг, махлуқотларнинг яратилиш ҳикмати ҳақида жиндай тафаккур қилмаймиз? Ё инсониятга фойда келтирадиган бирор кашфиёт, янгилик тўғрисида бош қотирмаймиз?
Ҳаёт ўтган кунлар эмас, балки эсда қолганларидир. Шунинг учун ҳар бир кунни, соатни, дақиқани эсда қоладиган қилиш, бесамар ўтказмаслик лозим. Бир донишманд бундай деган экан: «Сен ҳаётни севаман, дейсану аммо вақтнинг қадрига етмайсан. Ахир ҳаёт деган мато вақт ипларидан тўқилади-ку!». Файласуф Теофраст айтади: «Инсон бошига тушиши мумкин бўлган энг оғир йўқотиш вақтни бой беришдир».
Кунларимиз, соатларимиз эса оқар сувдай изига қайтмас бўлиб ўтиб кетяпти. Худди шу соатда жаҳоннинг қаеридадир бинолар тикланяпти, кашфиётлар ўйлаб топиляпти, илм мажлислари бўляпти, одамлар одамларга яхшилик қиляпти, йигит-қизлар турмуш қуришяпти, чақалоқлар туғиляпти, кимлардир фоний дунё билан хайрлашяпти, деҳқонлар инсонларга атаб нетўлқинмат парваришлашяпти, новвойлар нон ёпяпти, ҳунармандлар чиройли буюм ясаяпти. 
Аммо бизлар ҳеч нарса бўлмагандай, ҳеч нарса йўқотмаётгандай хотиржаммиз. Энг қимматли вақтимизни бой бераётганимиз билан асло ишимиз йўқ. Ваҳоланки, кечаги ёки бугунги кунимиз энди асло қайтиб келмайди. Вақтни сира тўхтатиб бўлмайди, соат милларини бир неча киши ҳаракат қилиб ҳам юргизмай қола олмайди. Ҳар бир сония ўз заволини топади, ҳар бир лаҳза барибир йўқлик қатўлқинрига кетади. 
Вақтини совурганлар икки дунё ноз-нетўлқинматларидан маҳрум бўлишади. Фақат уни фойдага алиштирганлар, ҳар лаҳзадан унумли фойдаланиб қолганларгина ютади. Ана шуларгина вақтнинг ҳисоб-китобида уялиб қолишмайди. Ҳасан Басрий айтадилар: «Ҳар бир тонги ёришадиган кун борки, инсон боласига бундай нидо қилади: «Мен янги яратилдим (имкониятингман), ишларингга шоҳидман, мендан фойдаланиб қол. Агар кетсам, қиёматга қадар келмайман». 
Қози Аҳмад Ғаффорий бундай деган: «Вақт кескир қиличдир, у ҳеч нарсага қарамай шартта ўтади-кетади. Сен эса вой-войлаганингча қолаверасан». 
Ҳақиқатан вақтдан учқурроқ, ундан тезроқ бошқа нарса йўқ. Айниқса умринг поёнига етиш чоғида у ҳаддан ташқари шиддат билан ўтиб кетади. Ҳеч нарсага улгура олмай қоласан, одам. Умрингизни хоҳ шоду-хуррамлик, хоҳ қайғу-алам ва машаққат билан ўтказинг, у учқур отлар каби кўз очиб-юмгунча манзилига етиб қолади. Шунинг учун мастўлқинуд-бахтиёр кунларимиз тезроқ ўтиб кетгандай, аксинча қайғу-ғурбатли кунларимиз секинроқ ва оғирроқ кечаётгандай туюлади. Аслида ундай эмас. Инсон қанчалик узоқ ва саодатли умр кечирмасин, тирикликнинг ниҳояси бўлмиш ўлим ҳаммасини йўққа чиқаради. 
Энг узоқ умр кўрган, минг ёшдан ўтиб вафот қилган пайғамбар Нуҳ алайҳиссаломдан: «Эй пайғамбарларнинг умрбоқийи, сиз дунёни қандай тушундингиз?» деб сўрашганида, у: «Дунё гўё бир ҳовлининг икки эшиги бўлиб, уларнинг биридан кирдиму бошқасидан чиқиб кетгандайман», деб жавоб берган экан. Яна минг йилча умр кўрган пайғамбарлардан бири: «Шу озгинагина умрга чайла қуриб вақтимни зое қилибман-а», дея надомат чеккан экан. 
Ҳозирги инсонлар эса мисоли дунёда мангу яшаб қоладигандай вақтлари билан ҳисоблашишмайди, ўнлаб йилларини серҳашам уйлар қуриш, дабдабали тўйлар қилиш, шунга ўхшаш фойдасиз амаллар йўлида қурбон қилиб юборишади. Ана шу совурилган вақтларининг юздан, мингдан бир улушини Аллоҳ буюрган савобли ишларга сарфлашга қизғанишади.
Ўтган вақт асло ортга қайтмайди, бир-бири билан алмашмайди ҳам. Агар бир ишни, юмушни режалаган бўлсангизу вақтида қила олмасангиз, демак бугунингизни бой бердингиз. Жуда кўп кексаларни кўрдик: «эссизгина умр-а, ёшлик йилларимни фойдали машғулотларга сарфламай, савобли, хайрли ишларни қилмай ўтказиб юборибман», деб афсус-нолага ғарқ бўлган. Жуда кўп инсонларни кўрдик: «қанийди умр бошқатдан берилганида манави хатоларимни, гуноҳларимни такрорламаган бўлар эдим», дея надомат оҳларига ўралашган. Айни пайтда жуда кўп ёшларни кўрдик: «ҳозир ёшман, вақт борида ўйнаб-кулиб қолай, ҳали олдинда қанча йиллар бор-ку», дея бепарволик булоқларидан сув ичиб юрган. Қанча инсонларни кўрдик: «ҳозир мол-дунё топиб олай, муҳташам уйлар қуриб олай, савобли ишларни нафақага чиққанда қиларман», дея ғафлат дарёсида сузган. 
Олмон мутафаккири Артур Шопенгауэрнинг ҳикматли сўзларига қулоқ солинг: «Ўртамиёна одам вақтни тез ўтказиш пайидан бўлади, истетўлқиндод эгаси эса ундан кўпроқ фойдаланиб қолишга уринади…Қарта ўйини ақлий инқирознинг яққол нишонасидир. Одамлар фикр алмашишга қурбилари етмаса, қарта ташлашади».
Вақтининг қадрига етмаганлар, уни беҳуда совурганлар вақтнинг ёлланма қотилларидир. Дунёнинг бир еридаги кишилар ҳар бир дақиқасининг ҳисобини юритиб, дунё ҳаётида хайрли, эзгу ишларга кўпроқ улгуриб қолишга тиришиб ётган бир пайтда дунёнинг бошқа бир бурчида кимлардир уни ҳавога совуриш, ҳар кунини қатл қилиш билан овора. Мол-дунёсини совурган одамни кечирса бўлар, аммо вақтини совурган кимсани асло кечириб бўлмас. Молини исроф қилган кишидан кўра бебаҳо вақтини исроф қилган киши жазога лойиқроқ. 
«Модомики, беғамлик ва ношудлик кўрсатилар экан, қулай фурсат қўлдан бой бериб қўйилади. Вақт ўтганидан кейин афсусланиш бефойда ва бематўлқиннидир», деган Муҳаммад Зоҳирий Самарқандий. «Энг афзал йиғи инсоннинг беҳуда ўтказган вақтларига ачиниб тўккан ёшларидир», дейди Аҳмад Ҳаворий. Яна бир атоқли шайх Абу Абдуллоҳ Мағрибий айтади: «Энг фазилатли иш – вақтларни мақсадга мувофиқ сарфлашдир». Яҳё ибн Муоз дейдики, «Вақтни беҳуда ўтказмаслик – ўлимдан ҳам қаттиқ». «Қуёшнинг ҳар ботишида бир парчадан камайишинг бор», деган Ҳасан Басрий.
«Эркак кишининг бекорчилиги ғафлатдир, аёл кишиники шаҳватдир», дейишган донишмандлар. Ҳақиқатан, эркак киши машғулотсиз қолса, умрини ғафлатда ўтказган бўлади, боқий дунё тадорикидан узилади, тансиқ йилларини бесамар ўтказиб, охири пушаймонлик ҳосилини йиғиб олади. Аёл киши бекорчи бўлиб қолса, Миср ҳокимининг хотини Зулайҳонинг Юсуф пайғамбарни севиб қолиб, уни ўз тузоғига тушириш учун турли макр-ҳийлалар ўйлаб топгани каби шаҳвоний истак-майлларига тутқун бўлиб қолади. 
«Бекорчидан Худо безор», деганларидай, вақтларининг қотилига айланган бекорчилар охир-оқибатда ҳаётларини заққумга айлантиришади, афсус-надоматлар чекишади. Аммо кеч бўлганида ҳеч нарса ёрдам беролмайди. Улуғ ҳаким Абу Али ибн Сино айтганидай, «Мен кўп жойларни кездим ва олам аҳволига қарадим. Унда ҳайронлик кафтини иягига тировчидан ёки пушаймонлик бармоғини тишлаб турувчидан бошқани кўрмадим».
Замон, вақт уч қисмдир: кеча, бугун, эрта. Ёки ўтмиш, ҳозир ва келажак. Вақтнинг қадрига етмайдиганлар, уни беҳуда совуриб, қотилига айланганлар ҳам учга бўлинишади. Ятўлқинни фақат ўтмиши билан яшайдиганлар, бугунги кунига ўралашиб қолганлар, келажак орзу-хаёллари билан кун кечирувчилар. Агар бунда ҳам мўтўлқинтадил йўл топиб олинмас экан, ё ҳаддан ошиб ёки ҳаддан пасайтириб юборилар экан, инсон ҳаётидаги хотиржамликни бой беради, кўзлаган мақсадларига эриша олмай, руҳий тушкунлик ва ғам-андуҳлар гирдобига тушади.
Инсонларнинг фақат кечаги кунлари билан яшайдиганлари бугунларини ёки умидли эрталарига бепарво бўлишади, буларни сезишмайди, этўлқинтибор қилишмайди. Бу ўтмиш уларнинг шахсий ўтмишими, оилалари, ажодлари, миллат ёки қавмларининг ўтмишими, уларга фарқи бўлмайди. Улар ҳамиша: «Биз аввалда бундай эдик, ажодларимиз мана бундай ишларни қилиб кетишган, биздан мана бундай олийнасаб кишилар етишиб чиққан, ота-боболаримиз бундай зотлар эди» қабилида ўз ўтмишлари билан фахрланиб, аждодлари орқасидан ғурурланиб юришаверади. Ўзлари эса бугунги кунларида ҳеч қандай манфаатли иш қилишмайди, инсонларга, жамиятга фойдалари тегмайди. 
Албатта ўтмишдаги улуғ инсонлар, номдор аждодлар билан, уларнинг эзгу ишлари билан фахрланиш, уларни эслаш ҳар қанча мақтовга сазовор иш. Аммо улардан ибрат олинмаса, уларнинг хайрли ишлари, йўллари давом эттирилмаса, уларга муносиб ворислар бўлинмаса, бунинг кимга кераги бор? Чириган суякка қараб: «Сен ўтмишда тирик жасад бўлгансан!» дейишдан нима наф?!
Ўтмишнинг ботилидан ҳақиқатини, залолатидан ҳидоятини ажратиб олмай, ота-боболари яшаб ўтган ҳаётнинг ўзигагина ёпишиб олиб, унга тақлид қилиб яшайдиганлар ҳам бор. Буларнинг ҳам тўғри йўлни топишлари шубҳали. Фақат ўтмиш билан яшаб, ўтмишда бой берилган нарсаларига ҳасрат чекиб, пушаймон бўлиб юрадиганлар ҳам бўлади. Уларнинг ҳасрат-надоматлари бир хил: «Эҳ, ўшанда буни қилмасам бўлар экан, эссизгина буни эртароқ қилганимда зўр бўларди, афсуски, бу нарсанинг моҳиятини илгарироқ билмаган эканман-а» ва ҳоказо. 
Бундай таассуфлар, нотўғри фикрлаш кишини руҳий тушкунлик либосига ўрайди, қалбида фойдасиз, асло оқлаб бўлмайдиган ғубор ва безовталиклар туғдиради, ҳаётини заҳарлайди, асабларини пармалайди, хулласи тинчгина турмушини издан чиқаради. Бежизга: «Йўқотилган ўтган вақт билан машғул бўлиш иккинчи бир вақтни бой беришдемакдир», дейилмаган.
Яна бир тоифа одамлар борки, улар фақат бугунлари билан яшашади. Ўтмишни, ундаги зафарларни, тарих саҳифаларида чуқур из қолдирган ажодларининг салоҳиятини тан олишмайди. Ёки бундайлар эртанги кундан умид қилишмайди, келажак ҳақида бутунлай бош қотиришмайди. Бу ҳам тўғри йўл эмас. Бу инсоннинг идрокини, дунёқарашини, иқтидорини жиловлайдиган, қобиққа ўраб қўядиган зарарли хислатлардандир. 
Ўтмишининг тушовига илиниб қолиб, ундан бошқасини тан олмайдиганлар ҳамда фақат бугуни, ҳозири билан яшаётганларга қарама-қарши ўлароқ ўзининг, халқининг, инсониятнинг тарихидан батамом юз ўгириб, ўтмишдан ибратланмай, фақат келажаккагина ёпишиб олган кимсалар бор. Уларнинг бу ҳолати ғулувга кетишдан, ҳақиқатни тан олмасликдан бошқа нарса эмас. 
Демак, вақт ва замон тушунчасида ўтмишимиздаги фойдали нарсалардан ибрат олиш, салоҳиятли аждодларнинг манфаатли ишларини давом эттириш, бугуннинг ҳаққига риоя қилиб, кундалик вазифаларга камарбаста бўлиш ва жамиятга, халққа фойда келтириш, келажакка тушкун назар билан қараб шумланмасдан, яхши кунлар, улкан ўзгаришлар умиди билан яшамоқ йўлларнинг энг тўғриси ва яхшисидир. Шундагина сиз билан биз чин инсонийлик бурчини чинакамига адо этган бўламиз.