Мўминларни лақаб билан чақиришнинг ҳаром экани

• 

Подробности

Бўлим: Исмлар

Чиққан санаси: 02 Апрель 2013

(Нашр қилинган санаси)

“Лақаб” сўзи луғатда “айблаш, устидан кулиш, истеҳзо қилиш” каби маъноларни ифодалайди. Бизнинг тилимизда “лақаб қўйиш, лақаб тўқиш” деганда ҳам айнан шу маънолар кўзда тутилади. Лекин арабларда “лақаб” сўзи ижобий маънода ҳам қўлланилади. Бунда у маълум бир шахснинг танилган исми сифатида зикр қилинади. Бу ерда кишини таҳқирлаш, айблаш маъноларини бўлмайди, ўзига қўйилган лақаб билан чақирилаётган киши бундан рози бўлади. Масалан, Абу Бакр розийаллоҳу анҳунинг лақаби “Сиддиқ”, Умар розийаллоҳу анҳуники “Форуқ”, Оиша розийаллоҳу анҳоники “Ҳумайро”, Ҳамзаники “Асадуллоҳ”, Холид ибн Валидники “Сайфуллоҳ”, Жаъфар ибн Абу Толибники “Таййор” бўлган. Шундай бўлса-да, аслида лақаб асосан салбий маънода бировни айблаш маъносида қўлланилади.

Аллоҳ таоло Ўзининг Китобида айтади: “Эй мўминлар, (сизлардан бўлган) бир қавм (бошқа) бир (мўмин) қавм устидан масхара қилиб кулмасин – эҳтимол (ўша масхара қилинган қавм) улардан яхшироқдир. Яна (сизлардан бўлган) аёллар ҳам (бошқа мўмина) аёллар устидан масхара қилиб (кулмасинлар) – эҳтимол (ўша масхара қилинган аёллар) улардан яхшироқдирлар. Ўзларингизни (яъни, бир-бирларингизни) мазах қилманглар ва бир-бирларингизга лақаб қўйиб олманглар! Иймондан кейин фосиқлик билан номланиш (яъни, мўмин кишининг юқорида ман қилинган фосиқона ишлар билан ном чиқариши) нақадар ёмон. Ким тавба қилмаса, бас, ана ўшалар золим кимсалардандир” (Ҳужурот, 11).

Ушбу оятда Аллоҳ таоло Ўзининг мўмин бандаларини бошқа мўмин биродарлари устидан масхара қилиш, уларни айблаш, лақаб қўйишдан қайтармоқда. Балки улар устидан кулиб, лақаб тўқиётган одам Аллоҳ таолога улардан кўра яқинроқдир. Бу ҳолда лақаб қўяётганлар Аллоҳнинг маҳбуб бандаларини таҳқирлаб ўз нафсларига катта зулм қилган бўладилар.

Шунингдек, мўмина-муслима аёллар ҳам ўзларининг мўмина опа-сингиллари устидан масхара қилишлари наҳий қилинмоқда. Улар билмайдилар, балки улар масхара қилаётган мўминалар тақво ва солиҳ амалларда улардан устундирлар.

Эътибор берадиган бўлсак, мазкур оятда “биродарларингизни масхара қилманг” маъноси “ўзингизни масхара қилманг” деб ифодаланмоқда. Бундан, мўминларни масхара қилиш, уларга лақаб қўйиш ўзини масхара қилиш билан тенг экани келиб чиқади.

Бандалар Аллоҳга иймон келтириб, мўминлик шарафига эришганларидан сўнг бир-бирларига лақаб қўйиб фосиқона исм билан исмланишлари қандоқ ҳам ёмон! Кимки мўмин ва мўминаларга лақаб қўйишни бас қилмаса, Аллоҳга тавба қилмаса, улар ўзларига зулм қилган, исён ишлари билан Аллоҳнинг азобини сотиб олган бўладилар.

Муқотил айтади: “Аллоҳ таолонинг бу ояти Билол, Салмон, Аммор, Хаббоб, Суҳайб, Фуҳайра, Ҳузайфанинг мавлоси Солимлар устидан масзара қилган Бани Тамим қабиласи ҳақида нозил бўлган” (Абу Ҳотим ривояти).

Ато: “Бир-бирига лақаб қўйиш бирон мўминни Исломга хос бўлмаган исмлар билан – эй чўчқа, эй ит, эй эшак, деб чақиришдир”, деб айтган (Абд ибн Ҳумайд ва Ибн Мунзир ривояти).

Ибн Аббос розийаллоҳу анҳу: “Бир-бирига лақаб қўйиш бир киши аввалда ёмон – гуноҳ ишларни содир этиб, сўнг тавба қилгач, унинг ўтган гуноҳларини юзига солиб айблашдир”, деган (Ибн Жарир Табарий ривояти).

Бизда бир вақтлар залолатда юриб, Аллоҳнинг марҳамати билан ҳидоят йўлига кирган кишиларни “Қори ака, ёки отин ойи бўлиб қолибдими, яқинда юрувди?..” деб истеҳзо қилиш одати ҳали ҳам бор. Ҳар биримиз яхшилар билиб олишимиз лозимки, бу қабилдаги сўз ва пичинглар жоиҳилият даври одатларидандир. Ким шунга ўхшаш ишлардан қайтиб, Аллоҳга тавба қилмаса, иймон келган кишиларнинг аввал қилган гуноҳларини юзига солиб, уларни масхаралашни бас қилмаса, унинг оқибати яхши бўлмаслиги аниқ!

Ибн Масъуд розийаллоҳу анҳу айтади: “Бир-бирига лақаб қўйиш бир киши аввал яҳудий бўлиб, кейин Исломга киргач, уни: “Эй яҳудий, эй насроний ёки эй мажусий, деб чақиришидир” (Абд ибн Ҳумайд ва Ибн Абу Ҳотим ривояти).

Ҳасан Басрий раҳматуллоҳи алайҳ ушбу оят ҳақида шундай деган: “Агар бирон яҳудий киши мусулмон бўлса, унга: “Эй яҳудий”, дейиларди. Сўнгра улар бу ишдан қайтарилишди” (Абдураззоқ ривояти).

Икрима: “Мўминларнинг бир-бирига лақаб қўйишлари бир кишининг бошқа бир кишига қараб: “Эй фосиқ, эй мунофиқ”, дейишларидир”, деган (Абд ибн Ҳумайд, Ибн Жарир Табарий ва Ибн Мунзир ривояти).

Мужоҳид айтади: “Лақаб қўйиш бир мусулмон кишини куфрга оид исмлар билан чақиришдир” (Абд ибн Ҳумайд ва Ибн Жарир Табарий ривояти).

Демак, лақаб қўйиш бир кишини у рози бўлмайдиган исмлар билан чақириш бўлиб, бу нарса Аллоҳ ва Расули томонидан ҳаром қилинган иш саналади.

 

٢٢–وَعَنْ أَبِي جَبِيرَةَ بْنِ الضَّحَّاكِ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: فِينَا نَزَلَتْ هَذِهِ الآيَةُ فِي بَنِي سَلَمَةَ - وَلاَ تَنَابَزُوا بِالأَلْقَابِ ، بِئْسَ الِاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الإِيْمَانِ – قَالَ: قَدِمَ عَلَيْنَا رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَلَيْسَ مِنَّا رَجُلٌ إِلاَّ وَلَهُ اسْمَانِ أَوْ ثَلاَثَةٌ فَجَعَلَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ: يَا فُلاَنُ ، فَيَقُولُونَ: مَهْ ، يَا رَسُولَ اللهِ ، إِنَّهُ يَغْضَبُ مِنْ هَذَا الإِسْمِ فَأُنْزِلَتْ هَذِهِ الآيَةُ - وَلاَ تَنَابَزُوا بِالأَلْقَابِ - . رَوَاهُ أَبُو دَاوُدَ وَالتِّرْمِذِيُّ وَابْنُ مَاجَهْ وَأَحْمَدُ وَقَالَ أَبُو عِيسَى: هَذَا حَدِيثٌ حَسَنٌ صَحِيحٌ.

22 –Абу Жабийра ибн Заҳҳок розийаллоҳу анҳу ривоят қилади: “Ушбу оят биз ҳақимизда – Бани Салама ҳақида нозил бўлган” – “Бир-бирларингизга лақаб қўйиб олманглар! Иймондан кейин фосиқлик билан номланиш нақадар ёмон!” Ровий айтади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам бизнинг юртга келдилар. Бизда эса икки ёки уч исмли бўлмаган киши йўқ эди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам (одамларга): “Эй фалончи”, деб мурожат қила бошладилар. Одамлар эса: “Эй Расулуллоҳ, ундай деманг, чунки у мазкур исм билан чақирилса, хафа бўлади”, дейишди. Шунда “Бир-бирларингизга лақаб қўйиб олманглар!” ояти нозил бўлди” (Абу Довуд, Термизий, Ибн Можа, Имом Аҳмад ривояти. Абу Исо Термизий: “Бу ҳадис ҳасан-саҳиҳ”, деган).

Ҳадис ровийси Абу Жабийра ибн Заҳҳок ибн Халифа ал-Ансорий ал-Маданийнинг исми маълум эмас. У Собит ибн Заҳҳокнинг туғишган биродаридир. Уламолар Абу Жабийранинг саҳобий эканида ихтилоф қилишган – баъзилар уни саҳобий, яна баъзилар саҳобий эмас, дейишган. Аммо Ибн Ҳажар ва Заҳабийлар уни саҳобалар қаторида зикр қилишган. Абу Жабийра ривоят қилган ҳадислар “Сунан соҳиблари”нинг китобларида, Имом Бухорийнинг “Ал-Адабул муфрад”дида ва Имом Аҳмаднинг “Муснад”ида келтирилган.

Абу Жабийра ибн Заҳҳокнинг ривоят қилишича, юқорида биз ўрганган оят (Ҳужурот сурасининг 11-ояти) унинг қабиласи – Бани Салама ҳақида нозил бўлган экан. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам Мадинага ҳижрат қилиб борганларида бу ерда ҳалигача жоҳилият даврига оид кўпгина урф-одат, бидъат-хурофот ва ҳаром ишлар сақланиб қолган эди. Жумладан, улар хамр ичишар, қимор ўйнашар, судхўрлик билан шуғулланишар, бу ривоятда айтиб ўтилганидек, бир-бирларига лақаб қўйишар, одамларни масхара ва истеҳзо қилишарди. Ҳатто уларда икки ёки уч исмли, аниқроғи лақабли бўлмаган одам бармоқ билан санарли даражада оз эди. Набийсоллаллоҳу алайҳи ва саллам билмаган ҳолларида улардан баъзиларини унинг исми деб ўйлаб ўша лақаби билан чақирганларида, одамлар у зотга: “Эй Расулуллоҳ, уни бундай чақирманг. Биз буни унга лақаб қилиб қўйганмиз. Шунинг учун бу тарзда чақирсангиз, унинг жаҳли чиқади”, дейишди. Шунда Аллоҳ таоло мўминлар орасидаги ижтимоий алоқаларни мустаҳкамлаш, жоҳилият давридан қолган чиркин одатларга барҳам бериш учун “бир-бирларингизга лақаб қўйманглар!” оятини нозил қилди.

Шу билан ҳамма нарса ўз жойига тушди. Аллоҳ таолога ҳақиқий иймон келтирган мўминлар энди ўз биродарлари устидан мазаҳ қилмайдиган, уларни “эй фосиқ, эй мунофиқ” ёки аввал ўзга динда бўлиб, кейин иймонга мушарраф бўлганларни “эй яҳудий, эй насроний” деб чақирмайдиган, уларга лақаб қўймайдиган бўлдилар.

 

Лақаб қўйиш турлари:

1 – Жисмоний камчиликларини айтиб масхаралаш: чўлоқ, маймоқ, кал, тепакал, гаранг, соқов ва ҳоказо.

Бунда санаб ўтилган кишиларнинг исми ўрнига уларнинг жисмоний камчиликларини айтиб камситилади. Аммо бирон кишига хосламаган ҳолда “чўлоқ”, “кар”, “кўр”, “соқов” ва шу каби сўзларни умумий маънода ишлатиш жоиз.

2 – Кишиларни маълум турга мансуб ҳайвон номлари билан аташ: чўчқа, эшак, мол, ҳайвон, ит, тулки, таракан, қурбақа, бўри, тошбақа, қуён ва ҳоказолар.

3 – Исмларни қисқартириб, маъносини бузган ҳолда талаффуз қилиш. Масалан, Муҳаммад – Мамат, Фахриддин – Пақи, Муҳаррам – Муҳар, Ҳусниддин – Ҳуси, Отабек – Оташ ва ҳоказо.

 

Ўзга кишининг фарзандига “эй ўғлим”, деб мурожат қилишнинг ҳукми

 

٢٣–وَعَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ رَضِىَ اللهُ عَنْهُ أَنَّ النَّبِيَّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ لَهُ: يَا بُنَيَّ. رَوَاهُ مُسْلِمٌ وَأَبُو دَاوُدَ وَالتِّرْمِذِيُّ.

23 –Анас ибн Молик розийаллоҳу анҳудан ривоят қилинишича, Набийсоллаллоҳу алайҳи ва саллам унга: “Эй ўғлим”, деганлар (Имом Муслим, Абу Довуд ва Термизий ривояти).

Анас ибн Молик розийаллоҳу анҳу ўн уч йил давомида Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг хизматларида бўлган, у зотнинг кўп дуоларини олган зотлардандир. Ҳадисда айтилишча, Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам унга қараб: “Эй ўғлим”, яъни, сен меҳр-мурувват ва ғамхўрликда мен учун ўғлим ўрнидасан, деган эканлар.

Бу ҳадисдан бир кишининг ўзга одам фарзандига меҳр кўрсатиш юзасидан, эй ўғлим, дейиши жоиз экани маълум бўлади.

Мазкур ҳадиснинг бу ерда зикр қилинишига сабаб, агар бирон кишига мурожат қилинмоқчи бўлганда, унинг исми номаълум бўлса, унга “эй ўғлим”, “эй қизим”, “ота”, “она” “амаки”, “хола” ва шу каби маъноларда мурожат қилиш мумкин эканини билдириш эди.