Muslima.Uz

Оқибатсиз бўлма, ўғлим...

Подробности

Бўлим: Муаммолар

 Таҳририятга ёши улуғ онахон кириб келдилар. Салом- аликдан кейин меҳмонимиз истиҳола билан гап бошладилар:
-    Ёшим олтмишларга бориб қолди, қизим. Шу ёшгача кўп нарсаларни кўрдим. Анчадан бери бир нарса юрагимга ханжардай ботади. Шуни сизларга айтиб берсам, ёзиб чиқарсангиз, зора одамлар ўқиб, ён-верига қараса, ўзи билан юз бераётган воқеалардан хулоса чиқарса дегандим. Аввал катта опам узатилиб, орадан ўн йил ўтгач, сингиллари, кичик опамни ўзларига овсин қилгандилар. Кичик опамнинг ҳамма болаларига катта опам онаси билан бирга оналик қилдилар, ўзлари бош-қош бўлдилар. Катта опамнинг еттита фарзандлари, кичик опамда бешта – тўрт ўғил, бир қиз бор. Кичик опам анча йил олдин раҳматли бўлиб кетдилар. Тўрт болаларини уйли-жойли қилишга улгурдилару кенжалари- Қодиржоннинг тўйини кўриш насиб қилмади.
Тақдирида бор экан, бир қалтислик билан кичик опамнинг учинчи ўғиллари Ботиржон қамалиб кетди. Ўша кезларда Қодиржон дурустгина жойда ишлар, топиш-тутиши ҳам яхши эди. Опам шўрлик “ўғлимнинг топгани” деб кичик ўғлининг пулига узоқ вилоятдаги қамоқхонада ётган ўғлини кўриб қайтар экан. Бу ноқобил бола денг, акаси қамоқдан чиққач, “Онам мени пулимга сени кўргани борарди, охири сенинг дардингда ўлиб кетди” деб акасига миннат қилган экан. Ботиржон ҳам ориятли йигит эмасми “Онам вафот этган бўлсалар, мен сени ҳеч кимдан кам қилмай уйлантириб қўяман”  дебди. Айтганидан аъло қилиб тўйлар қилиб берди ҳам. Ботиржон жияним укасини уйлантираман деб, икки хонали уйини сотиб юборди. Ҳозир бўйга етган қизлари билан ижарама ижара сарсон юрибди. Қодиржон эса уйланганидан кейин негадир босар-тусарини билмай қолди. Ҳали холаси-опам билан, ҳали амакиси- поччамлар билан хезланиб жанжал қиладими-ей. Ҳали кичик поччам- отасига гап қайтарадими-ей. Биттагина опаси бор, опа она ўрнида дейдилар. Шу муштипаргина опасини қизлик уйига келолмайдиган қилган. Поччам бояқиш бир ўзлари кичкина хонада яшайдилар. Етмишдан ошган одам овқатини ўзи қилади, чойини ўзи дамлайди, уйини ўзи супуради. Хотини ўтгандан кейин эркак ҳақиқатдан ҳам етим бўлиб қоларкан. Поччамга раҳмим келади. Қодиржоннинг кетма- кет иккита боласи туғилди, Худонинг ишини қарангки, иккови ҳам ногирон. Икки гўдак ҳам ёшига етмай нобуд бўлди. Таъна қилмоқчи эмасману лекин бошига шунча кун тушиб ҳам бундоқ ўзини тафтиш қилмайди бу бола. Биз-ку, майли, узоқроқмиз, опаси ҳам ўзига тинч, шу укасига тушиб қолган куни йўқ. Лекин отаси-поччам бечорага қараб эзилиб кетади одам. Шу умидда фарзанд қилиб, шу ниятда ўзи емай, ўзи киймай катта тўй томошалар билан келин туширганмиди? Келин бўлиб иссиқ-совуғидан хабар олмаса, бир пиёла чой тутмаса, қайнотам экан, эримнинг отаси, шу уйнинг каттаси экан деб бирор ишини маслаҳат қилмаса, борадиган жойини айтиб рухсат сўрамаса, шуми келин қилишнинг завқи, қайноталик қадри?!..
Яқинда опаларим билан катта опамнинг уйларида кўришдик. Ўтиб кетган опамнинг ёлғизгина қизи ҳам “онам ўрнидасизлар”, деб холаларини кўргани келган экан. Бир пайт қайдандир Қодиржон ҳам даврамизга пайдо бўлди. Шунчалик бағритош эканки, ўзини кўтариб катта қилган опасини кўриб қовоғи солинди. Биз билан ҳам наридан бери сўрашиб, бўйнини таранг қилиб кетаверди. Уйга бориб поччамга “дада, сизга уруғларингиз салом айтворди” дебди. Поччамнинг қаттиқ жаҳллари чиқибди. “Бир опанг, бошқаси холаларинг-ку! Ҳаммаси она ўрнида, сенга бегона эмас улар. Кўзимга кўринмагин, сендай ўғилнинг боридан йўғи яхши деб” Қодиржон жиянимизни койибдилар. Катта опамга йиғлаб бўлган воқеани айтиб бериб, поччам “синглингиз борида болаларимиз аҳил-иноқ, бир-бирига меҳрибон эди. Қариндош-уруғга оқибатли эди, онасининг қазосидан кейин ҳаммаси ўз ўрнидаю, Қодиржон буткул айниди. Биргина опасини шу уйга қадам босмайдиган қилди. Қизим мени кўргиси келса куёвни юборади, бир-икки кун уларникида туриб келаман. Шу келин билан Қодиржоннинг дастидан ҳеч бир қариндош –уруғ уйимизга келмайдиган бўлди. Бу боланинг кўнглига бунча кибру ҳаво қайдан ўрнашибди, билмайман. Ахир, ҳаммасига бирдек тарбия берганмизку” деб ўксинибдилар.
Аслини олганда, Қодиржон жияним яшаётган уй катта поччам- амакисининг номида. Амаки “кўтар бу уйдан лаш-лушингни, бу уйда невараларимдан бирини уйлантираман”, ёки “уйни сотаман, невараларим катта бўлиб қолди” деса, кўчада қолиши тайин. Лекин шунинг ҳам андишасини қилмайди. Бир-икки опам билан поччам Қодиржонни ўртага олиб койиган эканлар, улар билан салом-алик қилмай, қовоғини ўйиб юрибди. Хуллас, гапираман десам, гап кўп. Айтмоқчи бўлганим, одамлар бошига бирор мушкулот тушса, унинг ечимини ўзидан изласа, қилмишларини таҳлил қилса бўлади-ку. Маломат қилиш, юзига солиш ниятим йўқ, лекин жияним ҳеч ўйлаб кўрармикан, “қайси ишим Худога хуш келмай икки гўдагим ҳам ногирон, касалманд туғилди? Нега икки марта фарзанд доғини кўрдим?”  деган савол билан ақл тарозусида қилмишларини тортиб кўрармикан?..
Онахон билан анча суҳбатлашдик. Яқин қариндош-уруғлар, ота-ўғил, она – қиз ўртасидаги узилаётган ришталар, айрим ҳолларда заифлашиб, оҳори тўкилаётган оқибат, андиша, меҳр-мурувват туйғуларининг заволи ҳақида куюнчаклик билан муносабат билдирган кекса муштарийимизнинг мулоҳазаларидан мутаассир бўлдик. Айни ҳолатга ўхшаган воқеалар кўпдан бери кўнгилимизга оғриқ солади. Чиндан ҳам, орамизда онахоннинг жиянига ўхшаган оқибатсиз ўғиллар, қариндошлик ришталарининг узилишидан хавотирга тушмайдиган бағритошларни кўплаб учратиш мумкин. Гапириш, муносабат билдириш ўз йўлига. Бу иллатларнинг асл илдизи қайда? Нега бунча бераҳм, оқибатсиз бўлиб кетяпмиз? Бир уруғ нари амма-хола, тоға-амакиларни қўя турайлик, ўз жигарларимиз, туғишганларимиз, ҳатто ота-онамизга ҳам кўнгилдагидек муносабатда бўлмаймиз. Нима учун?..

Келининг айниса, ўғлингдан кўр
-    дейди доно ўзбегимиз. Келин хонимнинг кўз қарашлари, ўзларини тутишларию, муомалалари ўзгарса, ундан ранжиманг-да, аввал ўғлингизнинг рафторига разм солинг.  Ўғлингиз яқинларининг ҳурмат-иззатини ўрнига қўйиб, мувозанатни бузмаса, келин ҳам ўрнини билади.
-    Келиннинг эрининг яқинлари билан муносабатларининг қай даражада бўлиши кўп ҳолларда эркакка боғлиқ,- дейди фарғоналик мухлисамиз Ҳилолахон Каримова.- Эркак кишининг феъл-атворини тушуниш қийин. Кексалар “бели боғлиқнинг кўнгли боғлиқ бўлади” дейишади. Биз ёшгина бошимиз билан кексалардан ошириб бир нарса дейишимиз қийин. Лекин айрим ўғилларнинг уйланганидан сўнг, жигарларига, ҳатто ота-онасига ҳам меҳри бўлинганининг кўп гувоҳи бўлганмиз.  Бу борада бирор нима дейиш мушкул. Тўғриси қандайдир ёзилмаган қонунга айланиб кетган. Афсусларки, ҳаётнинг мана шу ўзгармас қонуниятидан ўзимиз ҳам жабр кўрганмиз. Келинойиларим остонамиздан кириб келган кунданоқ акаларимнинг бизга меҳри бўлинган. Эсимда, шундай ҳолатдан оғриниб йиғлаганимда, онам “Қўявер, қизим, мен она бўла туриб ўғлимнинг беоқибатлигидан кўраётган озоримни сиртимга чиқармаяпман-ку. Шулар хотини, оиласи билан тинч бўлса бўлди” деб ўксиниб, мени юпатган эдилар. Менимча, бундай нарсалар кишининг ўзига боғлиқ. Маънавиятли, фаҳм-фаросатли ва албатта, инсоний фазилатларга эга бўлган киши хотинини кўриб туғишганларини унутиб қўймайди...
Меҳр-мурувват, оқибат ва андишадан айро тушмаслик учун кишида аввало инсоний фазилатлардан узоқлашмаган бўлиши керак. Ўзини дунёга келтириб, боқиб, ўстириб, тарбиялаб элга қўшгунига қадар буюклари чеккан заҳматларни унутиш, уларни кексалиги, ёрдамга, меҳрга муҳтожлигида эътиборсиз қолдириш – бориб турган

Нонкўрликнинг ўзгинаси!
Нонкўрга эса жазо муқаррар! Нафақат, эл-юртнинг нафрати, яқинларининг таънали нигоҳи, балки, Худонинг қаҳри ва албатта виждон азобига гирифторлик уларни умр бўйи таъқиб этади. Айни шу мазмунда таҳририятга мактуб келган эди:
“... Болалигимдан отам укамга бошқача меҳр билан қарайди, деган фикр менга тинчлик бермасди. Улғайиб, уйланиб, бола-чақали бўлганимдан кейин бу фикримга батарроқ ишондим. Укам билан уйимиз ёнма-ён. Тўғрироғи, отам менга ҳовлимизнинг ён томонига уй қуриб, чиқариб юборганлар. Укам туғилиб-ўсган ҳовлимизда, ота-онам билан бирга туради. Отам билан укамнинг баҳонасида бир неча бор жанжаллашганмиз. Бир жанжалимиздан кейин отам билан гаплашмай қўйдим. Ҳар куни ишга чиқиб кетаётганимда, ишдан қайтаётганимда отамнинг менга мунғайиб қараб турганларини сезиб турардим. Шу бўйи икки йил ўтиб кетди. Мен нодон отам кексайиб қоляптиларку, тўрт-беш кунлик ғаниматлар-ку, деб ўйламабман. Онам “Отангга салом бер, ўғлим. Сен фарзандсан-ку, фарзанд ота-онасидан домангир бўлиб юриши маъқул эмас”, деб бир неча марта гинахонлик қилдилар. Қайсарлигим тутиб ҳеч парво қилмадим. Бу орада туппа-тузук, бийрон гапириб, чопқиллаб юрган кичик ўғлим бирданига хасталаниб, тилдан қолди. Отам ҳам қазо қилдилар. Сўнгги кунларида онамнинг илтижолари билан бироз ёнларида турдим. Менинг ўрнимга отам узр сўрадилар. Бу воқеаларга беш йил бўлди. Кўр кўзим очилиб, хато қилганимни, нафақат хато, балки адашганим, гуноҳи кабирага қўл урганимни қилмишларим жазоси мурғак ўғлимга урганини тушуняпман. Аммо, афсуслар бўлсинки, кеч бўлди. Отамнинг кўнгилларини оғритдим. Ҳаётликларида оёқларига бош уриб узр сўрамадим. Энди пушаймонлик ўртаяпти. Бир томонда ўғлимнинг рафтори...”
Инсонний ришталар ичида энг кучлиси қон ва насаб қариндошлигидир. Одам бу риштага суянади, ундан куч ва қувват олади. Ҳаёт муаммоларини ечишда унга таянади. Қариндошчилик ришталарини турли йўл ва усуллар билан мустаҳкамлашга ҳаракат қилиш инсон ризқи ва умрига таъсир этиши мумкинлиги ҳақида ҳам Пайғамбаримиз (сав) башорат бериб бундай деганлар:
“Кимни ризқи-рўзи кенг бўлиши ва умри узоқ бўлиши хурсанд этса, бас у силаи раҳм қилсин, яъни қариндошлик ришталарини мустаҳкамласин”.
Шу билан бирга қариндошлик ришталарини узиш энг катта гуноҳлардан ва ёмон ишлардан бўлиб, бемеҳрлик, тошбағирлик ва ҳиссиётсизлик деб билинади. Ундайлардан яхшилик кутилмайди. Раҳм-шафқат умид қилинмайди. Зеро, ўз яқинларига яхшилик қилмайдиган кимсадан бегоналар қандай наф кўрсин?
Қариндошларимизга меҳр-мурувват кўрсатиб, ўзаро қавм-қариндошлик ришталарини мустаҳкамлаш орқали бир-биримизга қанчалик яхшилик ва раҳм-шафқат қилсак, ота-она, оға-ини, опа-сингилларимизнинг ҳолидан хабар олиб, уларнинг кўнгилларини шод қилиш билан Яратганнинг марҳаматига эришамиз. Ота-она, ака-ука, опа-сингил каби қон-қариндошларга яхшилик қилиш силаи раҳмнинг энг аввалги поғонасида туради. Ота-она ва ака-укалар киши учун энг яқин қариндошлар ҳисобланадилар. Ота-оналарга яхшилик қилиш бир томондан силаи раҳм жиҳатидан, иккинчи томондан эса Қуръони Карим ва ҳадиси шарифларда алоҳида буюрилган бирру-л-волидайн яъни “ота-онага яхшилик қилиш” жиҳатидан матлуб амал ҳисобланади. Гоҳида киши қариндош-уруғларининг айримлари билан қайсидир тушунмовчилик туфайли уришиб қолиши, ўрталарида совуқчилик пайдо бўлиб қолиши мумкин. Лекин, бу ҳолатлар ҳам ришталар узилишига сабаб бўлмаслиги керак. Гарчи қариндошингиз сизни ноҳақ ҳафа қилган бўлса ҳам, борингки, у сиз билан алоқани узган бўлса ҳам сиз унинг хатосини такрорламанг. Ривоятларда келтирилганидай, ака синглиси ҳолидан хабар олиш учун кетаётганида қаршисидан буғдойзор дала чиқиб қолса, йўлни қисқартириш учун уни пайхонлаб ўтишига ижозат берилганининг ўзи ҳам акаларнинг ўз сингилларига қандай муносабатда бўлишлари кераклигини кўрсатиб турибди. Замонамиз оғалари эса кўпинча вақти етишмаслиги, қўли қисқалиги, синглиси унга яхши муомалада бўлмагани,  у хотинига ёқмаслиги ва бошқа сабабларни баҳона қилиб, қиз жигарлари ҳолидан хабар олиш, мушкулотида ёрдам бериш, кўнглини кўтаришдан ўзиларини олиб қочадилар. Бу ишлари билан буғдойзор дала қолиб, кўнгил далаларини пайхон қилиб юрганларини ўйлаб, ўзларини тафтиш қиладиган акалар кўпайишидан умидвормиз.
Баъзан жигарчилик ўлчовларнинг бузилиши ҳам оилаларни пароканда, қанча яхшиларни аҳилликка орзуманд қилиб қўяди. Муносабатларда адолат бузилса, ҳақлар поймол қилинса, ахлоқ чегараларидан четга чиқилса, оилалардаги осойишталик барҳам топади, аҳиллика раҳна етади, инсоний муносабатлар издан чиқади. Бу каби иллатлар жамият ривожига ҳам салбий таъсирини етказмай қўймайди. Яхши-ёмон кунимизга, оғир-енгилимизга аввало мана шу қариндошларимиз, яқинларимиз, жону жигарларимиз ярайди. Улар эса омонат дунёдаги ғаниматларимиз. Вақтида қадрлайлик, токи сўнгги пушаймонлик ханжари бағримизни тиғламасин...

Умида АЗИЗ

Бола тарбиялаётган ота-онанинг ўзи тарбияланганми?

Подробности

Бўлим: Муаммолар

Одамлар орасида бўлганимизда болаларидан нолиб, шикоят қилиб, улардан меҳр-оқибат талаб қилиб юрганларни учратамиз, эшитиб қоламиз. Ҳатто фарзандларидан оқибат кўрмаётган  ота-оналарга ачиниб ноқобил фарзандлардан ёзғириб ҳам қўямиз, баъзида. Аммо биз кўп ҳолда вазиятга бир томонлама ёндашиб ўрганганмиз.  Мулоҳаза қилинганида  аён бўладики, айни чоғда ўғил-қизидан нолиб, фарзандларини меҳрсизликда айблаб юрганларнинг аксарияти болаларига берган тарбиясининг натижасидан “баҳраманд”  бўлишяпти.  Халқда, “ҳар ким экканини ўради” деган ибратомуз нақл бор. Бу ҳикмат айнан фарзанд тарбиясига  қарата айтилган бўлса, ажаб эмас. Дарҳақиқат, бола тарбиясида ота-она

Экканини ўради!

Иттифоқо қаердир ўқиганим бир ҳикоят ёдимга тушди:
Бир йигит ўз oтaсини ҳaқoрaт қилиб ураётганини кўргaн oдaмлaр нaфрaтлaниб, у aдaбсиз ўғилгa ҳужум қилмoқчи бўлибдилaр. Йигитнинг oтaси эса oдaмлaрни тўxтaтиб:
— Бирoдaрлaр, ўғлимгa ҳужум қилмaнг, бу ишдa ўғлим эмaс, ўзим aйбдoрмaн. Йигитлигимда бир кун xудди мaнa шу eрдa oтaмни ҳaқoрaт қилиб ургaндим. Oтaмгa қилгaн aндишасизлигим жaзoсини ўзим ҳам тортиб турибмaн. Отaмгa қaндaй муoмaлa қилгaн бўлсaм, бугун ўшaндaй муoмaлa ўз ўғлимдaн қaйтди. Экканимни ўраяпман, биродарлар. Мeн oтa-oнaмни ҳурмaт қилмaдим, диллaрини oғритдим. Улaр мeндaн нoрoзи бўлиб кeтдилaр. Энди ўғлим aйбдoр эмaс, бирoдaрлaр, aйб ўзимдa,- дeб ўксиниб-ўксиниб йиғлaган экан, йигит oтaсининг сўзлaридaн тaъсирлaниб, дoд-фaрёд қилибди. Дaрҳoл oтaсини қучoқлaб, ўпиб, ундaн узр сўрaбди. Oтa ҳaм ўғлининг гунoҳини кeчириб юборган экан.
Қиссадан ҳисса лўнда: ҳар ким экканини ўради.
Энди ўзингиз ўйлаб кўринг, бола атак-чечак қадамлар билан дунёга қадам ташлаётган бир пайтда, биз — ота-оналик масъулиятини тўла англамай, унинг мартабасидан ҳаволаниб юрган бир тўп ғофиллар фарзандимизга энага ёллаб ёки опа ё синглимиз, умуман бирор яқинимизга ташлаб пул топиш, мол-дунё йиғиш дардида изғиб юраверамиз.  Ора-сирада сўраганларга, “бола-чақани деб югуриб юрибмиз-да” деб қўямиз. Ҳаттоки фарзандларимизга  “сизларни деб куну туним баробар бўлиб тентирайман, сизлар учун ишлаяпман” деб писанда қилиб қўйишни ҳам унутмаймиз. Умуман олганда, фарзандимизга маънавият, одоб-ахлоқ, бурч ва масъулиятни ўргатишимиз керак бўлган пайтларда биз дунёвий ҳаваслар оғушида маст бўламиз. Ён-атрофимиздагиларга қараб ҳасад ва кибрдан ёрилай деймиз.  Югурамиз, чопамиз. Кечқурун нажот истаб, меҳр кутиб оёқларимизга ёпишган қизалоғимизни жаҳл билан нари итарамиз:
—    Бор, ёпишма, нариги хонага ўтиб ўйналаринг! Ўзим итдай чарчаб, бир аҳволда келдим..
Мунчоқдек кўзларига мунг тўлади бояқишнинг. Тирикчилик ташвишида тошдан қаттиқлашиб қолган қалбимиз жигарбандимиз кўзидаги мунгни қайдан англасин?! Ёки фақат пул топиш, қўшнимиздан бойиб кетиш режасидаги ўйлар ғалаёнида нотинч бўлган ҳиссиз юрагимиз билан бугун мактабда аъло баҳо олиб, ўқитувчисидан олқиш эшитган ўғилчамизнинг қувончига қандай шерик бўламиз?! Ўзимиз, ўзимиз уларни меҳрсиз, тошбағир қилиб ўстирамиз. Ҳали мурғаклигидаёқ юракчаларини тошга айлантириб бораверамиз, бораверамиз...  Кези келиб, қилмишларимиз пировардида болаларимиздан оқибат кўрмай, эътиборга муҳтож бўлиб қолганимизда эса таниган-танимаганларга зурриётларимиздан шикоят қилиб айюҳаннос солиб юрамиз. Афсуски, шундай...

Отанинг дастидан...
—    Асли водий шаҳарларининг бириданман. Эллик йил аввал Тошкентга узатилдим. Онам, “тоғамнинг ўғлига сени узатаман, орадаги қариндошлик ришталари узилмасин” дегандилар. У пайтлари ота-онанинг истаги ҳукм ўрнида эди, кўнмай қаёққа ҳам борардим. - дейди таҳририятга қўнғироқ қилиб кўз ёшларини тиёлмай аччиқ қисматини ҳикоя қилган онахон. - Бизга “хотин эрнинг мулки, эркак нима қилганда ҳам хотин сабр билан чидаш бериши керак, эрдан келган озорни эҳтиром билан қабул қилишинг лозим” деб тарбия берганлар. Турмуш қурганимиздан то ҳанузгача, эримдан бир оғиз яхши гап эшитмадим, бир бурда беминнат нон емадим. Лекин тиш ёриб бировга дардимни дастурхон қилмаганман ҳам. Фақат ҳозирги айрим ёшларнинг арзимаган майда-чуйда дилхираликларни важ қилиб, эрига ҳурматсизлик қилиши, турмушдаги кичик қийинчиликлардан фожиа ясаб оиласини бузишгача бораётганини кўриб, эшитиб, тақдиримни мисол келтириш билан ундайларни тўғри йўлга бошлашни мақсад қилдим. Тақдирдан нолиш —Аллоҳга исён қилиш. Не кунларни кўрган бўлсам ҳам, тақдиримдаги  битик шу экан, деб сабр қилиб яшадим. Аммо эримнинг қилмишлари жабрини фарзандларим тортаётганини кўриб, тўғриси чидай олмаяпман. Бир неча марта кўчадан енгилтак аёлларни уйга бошлаб келиб, кўз олдимда хиёнат қилган. Камига мени таҳқирлаб, оғизга олиб бўлмайдиган сўзлар билан ҳақорат қилиб, хўрларди. Оёғи гўрга борибди-ки, ақли кирмади, ўзини ўнгламади. Ҳозиргача менга кўзи тушса, илон пўст ташлайдиган ҳақоратларни ёғдиради. Ўй-фикри бузуқ хаёллар билан банд, зинокор эримнинг менга қилган жабру жафолари бир томон, бегуноҳ фарзандларимнинг отаси содир қилган қилғиликлар касрига қолаётгани бир томон бўлди. Айтсам, биров ишонмайди, Худога рост, иймонсиз эрим келинимга ёмон кўз билан қараб, ўғлимнинг гулдай оиласини бузди, икки неварам икки томонда сарсон бўлиб, бири ота, бири она меҳрига зор бўлиб ўсишяпти. Ўғлимни иккинчи маротаба уйлантирдим. Шукр, бахтимга келиним оқила, фаросатли чиқди. Чидаяпти, сабр қиляпти. Қизларим эри, қайнбўйинлари олдида хижолат чекиб, бўйнини қисиб юради. Болаларимнинг қисматида айбдор бўлмай, қизларим борган жойида таъна -маломат эшитмай, тиниб-тинчиб кетишсин деб эримдан кўрган зулмларни бировга билдирмадим. Қариган чоғида чолим биздан бўлак яшаяпти.

Маҳалла -куйда яна ўғлимнинг боши эгик...
Одам боласи фарзандини ўйламаса, унининг тақдирига дахлдорлигини, ҳар бир яхшилигию ёмонлиги ажрини фарзандида кўришини англамаса, кечирасизу ҳайвондан баттар бўлиб қоларкан-да. 
Айримлар ота ё она бўлишни фақат насл қолдириш деб ўйлайди, назаримизда. Ваҳоланки, Яратган Эгам насл қолдириш хусусиятини ҳайвонлару  паррандаларга, умуман ер юзидаги барча жонзотга тақдир қилган. Қўполроқ қилиб айтганда бола туғдиришу бола туғишга ваҳший ҳайвонлар ҳам қодир. Инсоннинг фарқи —тарбияда, масъулиятда, фарзандига инсоний фазилатларда ўрнак бўлишда! Биз вазиятнинг шу томонини ҳисобга оляпмизми? Аниқ ишонч билан айта оламизки, ҳамма ва ҳамиша ҳам эмас! Хўш, нега? Сабаблар кўп. Асосийси эса

Ота-онанинг фарзанд тақдирига эътиборсизлиги!
Моҳиятан таҳлил қиладиган бўлсак, болаларимизни жуда ёш, ҳали улар ўзлари болалигидаёқ, оиланинг муқаддаслигини ҳис қиладиган бўлмаслариданоқ уйлантирамиз, узатамиз. Ота-онасидан, ўз оиласида меҳр кўрмаган, эсини таниб дунёга назар ташлаганидан кўргани пул топиш, тўкин яшаш учун эрта кетиб кеч қайтадиган ота-онасини кўрган бола эртага турмуш қуриб, фарзандли бўлгач, боласига қандай тарбия берсин? Ундай оиладан чиққан одам  дунёда “тарбия” деган сўз борлигини, фарзандли бўлган кишининг елкасига масъулият юкланишини қандай англасин?!
—    Айрим пайтларда эримнинг қилғиликларини кўриб ҳам жаҳлим чиқади, ҳам раҳмим келади,- дейди бир дугонам. Эр-хотин уйда болалар билан ўтирганимизда, ўғилчамними, қизчамними ўйната туриб уларни йиғлатиб қўяди. Бир куни қизчам тўлиқиб - бўғриқиб йиғлаб олдига келди. Нима гаплигини сўрасам, “дадам бурнимдан чимчиладилар, қаранг қон оқяпти” деб қон тўла кафтчасини кўрсатди. Ўғимнинг ҳам сонларини кўкартириб чимчилайди, баъзан болалар ўйнайдиган ўйинчоқларни яшириб қўйиб уларни йиғлатиб ўзи роҳатланади. Руҳий касалми, деб ўйласам, туппа тузук ақлли, олий маълумотли врач бўлса. Ўйласам, биз хўжайиним билан синфдош эдик. Ўқувчилик давримизда у тез-тез юз-кўзи қонаган, боши ёрилган, гоҳида қўллари гипсда мактабга келарди. Болалар, “дадаси ичиб келиб онасига қўшиб буларни ҳам дўппослайди” деб масхара қилишарди. Улғайиб жамиятда ўрнини топган бўлса-да, ҳануз болалигида кўрган кечирганлари ҳаётида таъсир кўрсатяпти. Эрим ёмон одам эмас, болаларимизни ҳам яхши кўради. Лекин меҳрини кўрсатиш учун уларга озор етказиб қўйишини тушунмайди. Унинг феълидаги бу хусусиятлар ҳақида таниш руҳшунос билан суҳбатлашганимда, у  “эрингиз оиласида ота-онасидан меҳр кўрмай ўсган. Балки болалигида ота-онаси болаларининг кўз олдида кўп жанжаллашишган ёки эрингизни кўп калтаклашган, бу унинг руҳиятида чуқур из қолдирган. Шунинг учун ҳам эрингиз болаларига ўзи истамаган ҳолатда озор беради” деди. Унинг гапларини эшитиб тўғриси эримга жуда раҳмим келди. Ахир руҳшунос уни тўлиқ билмайди, болаликдаги ўтмишидан бехабар ҳолатда эримга тўғри ташхис қўйганди-да. Ҳаётда оилавий муҳит, ота-онанинг фарзандига муносабати ҳар қадамда кишига таъсир кўрсатишига яна бир бор амин бўлдим...

Оиламиз нотинч эди...
Ёшликнинг бебош кўчаларида янглиш қадам қўйган ёш-ёш қизчалар, ахлоқ тузатиш муассасаларида жазо муддатини ўтаётган йигитчаларни суҳбатга тортсангиз, жавоблар бир-бирини такрорлайди:
—    ... Онам ўлганидан кейин дадам бошқа хотинга уйландилар. Биз билан қизиқмадилар. Қаерга боришимни, кимлар билан учрашишимни сўрамасдилар...
—    ... Дадам ҳар куни ичиб келиб онамни дўппослардилар, онамни қутқармоқчи бўлсам мени ҳам урардиар. Уйдан чиқиб кетганман...
—    ...Ота-онам хорижга ишлагани кетганлар. Бизга бувим қарардилар. Уларга қулоқ солмай шу йўлга кириб кетганман...
—    ...Оиламиз нотинч эди. Ураш жанжаллардан безиб, уйдан бош олиб кетгандим...- ва ҳоказо ва ҳоказолар... 
Фарзандимиз тақдирида салбий таъсирни энг аввал ўзимиз берамизу, лекин ҳеч қачон айбимизни тан олмаймиз. Тан олгимиз келмайди. Аксинча, қоқилиб бурни қонаган боламизни баттарроқ койиймиз:
—    Кўзингга қарасанг бўлмайдими? Сен қачон одам бўласан-а?!..

Юракдаги оғриқ
—    Ота-онамнинг инон-ихтиёрлари билан турмушга чиққан эдим. Гарчи келинлик уйимда қайнона-қайнотам, эрим ва  қайнбўйинлардан бир оғиз ширин сўз, ҳурмат эътибор кўрмаган бўлсам-да, аввало фарзандимни деб, қолаверса, ота-онамнинг обрўларини ўйлаб ҳар қандай  йўл билан бўлса ҳам оиламни сақлаб қолишга уриндим, -дейди маълум сабабларга кўра турмуши бузилган ҳамкасб опамиз.- Аммо ҳеч иложи бўлмади, барибир дарз кетган оилани асраб қололмадим. Ажрашганимдан кейин бир бола билан ота уйимга қайтиб, кўрганим изтироб, эшитганим таънаю дашном бўлди. Тушкунликка тушиб, қийналиб-эзилиб юрганимда ота-онам маънавий қўллаб – қувватлаш, кўнглимни кўтариб, яхши кунларга умид уйғотиш ўрнига тинмай мени айблайверишарди.  Онам бир неча марта “Сенга асл матолардан қанча кўрпа-кўрпачалар қилгандим, сепингга фақат қимматбаҳо нарса-буюмлардан қилгандим. Шунча нарсани ўтга совурдинг” деб аллақайдаги буюмларга ачинардилару, менинг ўн йиллик умримга, кемтик бўлган кўнглимга, синган бахтимга ҳеч куйинмасдилар. Бошимга тушган оғир кунларни бир ўзим енгиб ўтдим. Болам билан ижарама-ижара юриб, не кунларни кўрмадим. Шукр, ҳаммаси ўтиб кетди. Ҳаётим изига тушиб кетди, қийин кунларимни эртакдай эслайдиган бўлдиму ота-онамнинг ўша пайтлардаги совуққонлиги бир умрга юрагимдан кетмайдиган доғ бўлиб қолди-да...
Эътибор берган бўлсангиз, мулоҳазаларимиз аввалидан охирига қадар фақат бир фикр атрофида — ота-онанинг фарзанд тақдирига дахлдорлик ҳиссини, бола фитратида ота-оналарнинг ўзлиги намоён бўлиши хусусида мушоҳада юритяпмиз. Замондош, сизнингча, бугунги кун ота-оналарининг ҳам юқоридаги хулосалар хусусида чуқурроқ ўйлаб кўришлари мавриди келмадимикан? Зеро, фарзандларимиз биздан кўра соғлом, ақлли, кучли ва албатта бахтли бўлишлари учун аввало улар юксак маънавият, гўзал ҳусну хулқ ҳамда энг чиройли тарбия билан зийнатланган бўлишлари даркор эмасми? Нима дедингиз?

Умида АЗИЗ

Болалар китоб ўқимай қўйди...ми?

Подробности

Бўлим: Муаммолар

— Ойи, — ялинди Шаҳзод, — дўконимизга «Робинзон Крузо» китоби келибди. Олиб беринг.
— Қанча тураркан? — сўради ойиси энсаси қотиб.
— Бир ярим минг сўм.
— Вой-буй, яна беш юз сўм қўшсам оёғингга калиш беради. Қиш бўйи маза қилиб киясан. Китоб қорнингни тўйдирмайди. Ўқимасанг ўша Робинзон ўлгур сендан хафа ҳам бўлмайди, — жаҳли чиқиб кетди онасининг. — Ўртоғимнинг ойиси олиб берди-ку.
— Уларнинг пули кўпдир. Жуда ўқигинг келса, ўртоғингдан олиб ўқийверасан. Биз ҳам кутубхонадан олиб ўқирдик.
— Кутубхонамизда унақа китоб йўқ, — хўрсинди бола.
***
— Азиз, қара, сенга нима олиб келдим, — қўлидаги китобни кўз-кўзлади она.
— Э, мен сизга «Брат»ними ёки «Бригада»ними кассетасини олиб келинг дегандим-ку, — ҳафсаласи пир бўлди Азизнинг.
— Нима, китоб кассетадан ёмонми?
— Шундай катта китобни ўқишга вақтим борми, шундоғам дарсим бошимдан ошиб ётибди. Видео эса бошқа гап...
***
Пойтахтимиздаги «Шарқ зиёкори» китоб дўконида китобларни кўраётгандим. Дўконга оддий тўнда, эскигина халта кўтариб олган ўрта ёшлардаги киши кириб келди. Навоий, Дефо, Свифт, Саид Аҳмад, Одил Ёқубовнинг асарларини, жами 17000 сўмлик китоб харид қилди.
— Амаки, шунча китобни ўқимоқчимисиз, — ҳайратимни яширмай сўрадим ундан.
— Ҳа, болам, ўқиймиз, аниқроғи, менмас, қизларим ўқийди. Китоб уларнинг жону дили. Мактабидаги ҳамма китобни ўқиб бўлган. Шунинг учун ҳар уч ойда келиб, шу ердан янги китоблар олиб кетаман.
— Узоқда яшайсизми?
— Ғаллаоролдан келаман.
— Ў-ҳу, уйингиз китобга тўлиб кетгандир-а?
— Йўқ, болам, китобни ўқиб бўлиб, мактаб кутубхонасига топширамиз. Бошқа болаларнинг ҳам ўқигиси келади-да.
— Шунча китобга пулни қаердан оласиз?
— Рўзғордан тежаймиз. Баъзиларнинг ғаши келади, шу пулга тузукроқ кийим олиб киймайсизларми, деб. Билсангиз, мен бугун сарф қилган бу пуллар келгусида ўн ҳисса бўлиб қайтишига кўзим етгани учун шундай қиламан. Негаки, китоб ўқиб катта бўлган бола яхши инсон бўлиб етишади. Ота-онасига ҳам, юртига ҳам фойда келтиради, — амаки эшикни қандай оҳиста очган бўлса, яна шундай оҳиста ёпиб чиқиб кетди.
Мен бу кишини илгари ҳам қаердадир кўргандайман. Ҳа, эсладим. У ғаллаороллик ёш ижодкор Лола Эсонованинг отаси. Бир-икки марта қизини таҳририятга етаклаб келганди. Ўшанда Лоланинг қайсидир кўрик-танловда иштирок этаётгани баҳонаи сабаб бўлиб, пойтахтга йўли тушган экан. «Қизимнинг шеърлари билан танишиб, қувонган шоир Сирожиддин Саййид унга Лола Эҳсон, деб тахаллус қўйиб берди», деганди ўшанда тўлқинланиб. Кейинчалик Лолани республика ижодкор ёшларининг қатор анжуманларида ҳам учратадиган бўлдим...
***
Бу воқеаларни кузатиб, қулоғимга тез-тез чалинадиган «болалар китоб ўқимай қўйди» деган гапнинг нечоғлик тўғри ёки нотўғрилигини, бола китоб ўқимаслигининг асл сабабини билгим келди.
Чиндан ҳам болаларнинг китобдан совигани ростми? Рост бўлса, асосий айбдор ким? Ота-онами? Болами? Етарли китоб заҳирасига эга бўлмаган кутубхонами ёки ўқувчини бадиий асар ўқишга қизиқтира олмаган адабиёт муаллими ёки кутубхоначими? Балки китобхон талабини, эҳтиёжини етарлича ўрганолмаган нашриётлардир?
Ўқувчиларда китобга муҳаббат уйғотиш, уларнинг китобхонлигини оширишда аввало, оиланинг, қолаверса, кутубхонанинг роли катта, деб ўйлайман. Фикримни тасдиқлаш мақсадида мактаблардаги кутубхоналар фаолияти билан қизиқдим. Мен борган пойтахтимиздаги 59-мактаб Хитой ва корейс тилларига ихтисослашган таълим ўчоқларидан ҳисобланади. Мактаб директори Фахриддин Шамсиев мақсадимни англагач, мени кутубхоначи Дилфуза Муҳиддиновага учраштирди.
— Кутубхонамиз жами 13056 дона китоб фондига эга, — дея сўз бошлайди Дилфуза опа. Бунда дарсликлардан тортиб, бадиий нашрлар, хитой ва корейс тилидаги адабиётлар ҳамда турли йўналишдаги китоблар мавжуд. Шундан 419 тасини бадиий адабиётлар ташкил этади. Мактабимизда 870 нафар ўқувчи таълим олади. Уларнинг 560 нафари кутубхонага аъзо.
Суҳбатимиз шу жойга келганда мактаб қўнғироғи жиринглаб, ўқувчиларни танаффусга чорлади. Бир зумдан сўнг кутубхона ичи китоб сўраб келган ўқувчилар билан тўлди. Бўй-бастига қараб, уларнинг бошланғич синф ўқувчилари эканлигини илғаш қийин эмасди. Шунингдек, улар орасида 5-7-синф оралиғидаги ўқувчилар ҳам бор эди. Уларни зимдан кузатдим: ўқувчиларнинг китоб ўқишга иштиёқи чакки эмас. Кутубхоначи опани ҳоли-жонига қўйишмаяпти. Лекин, негадир улар орасида юқори синф ўқувчилари кўринмайди? Ё дарс машғулотларининг кўплигидан вақтлари бўлмаяптимикин, уларнинг? Буёғи олий ўқув юртига тайёргарлик кўриш, дегандай...
Саволларимга аниқлик киритиш мақсадида Дилфуза опага юзланаман:
— Юқори синф ўқувчилари ҳам кутубхонага тез-тез кириб туришадими?
— Биласизми, — дейди Дилфуза опа кулиб, — юқори синф ўқувчиларининг аксарияти гўёки ўзларини еттинчи осмонда сузиб юргандай ҳис қилишади. Ҳозир уларнинг ҳис-туйғулари жўш урган, кўрган нарсасига тақлид қиладиган, ўзларига ўзлари маҳлиё бўладиган бир пайти. Лекин, улардаги китобхонликнинг сусайишига булар асосий сабаб бўла олмайди. Мисол учун, 11-синфдаги 29 нафар ўқувчидан бор-йўғи 3-4 нафаригина кутубхонага аъзо. Нега, деганда, улар ўзларига керакли китобларни кутубхонадан топа олишмайди. Яъни, лотин алифбосида чоп этилган бадиий адабиётларнинг аксарияти 7-8-синфгача бўлган ёшдаги ўқувчиларга мўлжалланган. Юқори синф ўқувчилари учун эса саноқли асарлар бор. Ойбекнинг «Навоий» романи, Чўлпоннинг «Кеча ва кундуз»и, Ғафур Ғуломнинг «Ёдгор» қиссаси, Пиримқул Қодировнинг асарлари...
— Ўқувчиларда китобга меҳр уйғотишда кутубхоначининг ўрни катта. Бу борада сиз қандай ишлар қиляпсиз?
— Тез-тез ёзувчи-шоирларни мактабимизга таклиф қиламиз. Ўқувчиларни қизиқтирган асарлар муаллифлари билан учрашувлар ўтказамиз. Албатта, бу яхши самара беради.
— Кутубхоначилик иши жуда машаққатли, — дейди Дилфуза опа. — Китобларни ҳужжатлаштириш, дарсликларни тақсимлаш, ижара дарсликларининг ҳисоб-китоби. Кутубхоначилик билан бирга 14 соат меҳнатдан дарс ҳам бераман. Яқинда бир воқеага дуч келдим Китобхонлик карточкаси етишмаётганди. Туман ХТБга янги карточка сўраб борсам, кутубхонашунослик бўлимидагилар анави ерда донаси 25 сўмдан турибди, сотиб ола қолинг, — деб бамайлихотир жавоб беришди. Сизга айтсам, мана шундай ечими топилмаган ҳолатлар ҳам учраб туради. Начора, йўқдан кўра, битириб кетган ўқувчиларнинг эски карточкаларига қоғоз ёпиштириб, янгисини ясаб қўя қоламиз.
***
Керакли китобини мактаб кутубхонасидан тополмаган ўқувчи уни китоб расталаридан қидиради. Расталарда эса бу китоблар бормикан? Бугун ўқувчилар қайси китобларга эҳтиёж сезмоқда? Шунингдек, китобларнинг нархлари мактаб ўқувчисига оғирлик қилмаяптими? Бу ҳақда пойтахтимиздаги китоб расталарида савдо қилаётган сотувчиларнинг фикрлари билан қизиқдик.
Мавлуда Ғозиева: — Ҳозир расталаримизда яхши сотилаётган китобларнинг асосий қисмини бадиий адабиётлар ташкил этади. Кейинги пайтда «Шарқ» нашриёт-матбаа АК «Аср ошган асарлар» рукни остида бир қанча асарларни, жумладан, Абдулла Қодирийнинг «Ўтган кунлар», «Меҳробдан чаён» романларини, Чўлпоннинг «Кеча ва кундуз», Ойбекнинг «Навоий», Пиримқул Қодировнинг «Юлдузли тунлар» асарларининг ҳар бирини 10000 нусхада китобхонлар эътиборига ҳавола этди. Бу нашрлар лотин алифбосида чоп этилганлиги билан ёш китобхонларга қулайлик туғдирмоқда. Шунингдек, нашриётнинг «Жаҳон саргузашт адабиёти» рукнида чиқараётган китоблари — Жюл Верннинг «Ўн беш ёшли капитан», «Капитан Гранд болалари» асарлари, қолаверса, Ойбекнинг «Болалик», Д.Дефонинг «Робинзон Крузо», Абдулла Қаҳҳорнинг «Ўтмишдан эртаклар» асарлари ҳам 5000 нусхада лотин алифбосида мактаб ўқувчилари учун севимли тортиқ бўлди.
Ўқувчи-ёшларимиз биздан Алишер Навоийнинг 1997 йилда чоп этилган мукаммал асарлар тўпламини (1-20 томгача), Мунаввар Қори, Фитрат, Чўлпон цингари истиқлол фидойиларининг танланган асарлар тўпламларини кўп сўраб келишади. Алишер Навоийнинг мукаммал асарлар тўплами анча тақчил. Изоҳли луғат, русча-ўзбекча луғатлар йўқ, деса ҳам бўлади. Улар яна қайта, айниқса, лотин алифбосида чоп этилса, китобхонлар томонидан қўлма-қўл бўлиб кетишига ишонамиз.
Растамиздаги китобларнинг нархларига келсак, қадр-қийматига қараб, у ўрта ҳисобда 1500 дан 2500, 3000 сўмгача сотилмоқда.
***
Китоб — тафаккур қаноти. Бу қанот қанча мустаҳкам бўлса, юксак кенгликлар сари интилишдан толмайди. Китоб, асар сўзи замирида бадиият ётади. Бадиият эса ҳар қандай кўнгилнинг маҳсули бўлавермайди. У ҳеч қачон инсонларни жаҳолатга етакламайди. Шунинг учун ҳам у азиз, шунинг учун ҳам у қадрли.
Носир Боймирзаев.